TO ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚO ΕTOΣ
2. Η περίοδος των Χριστουγέννων
3. Η περίοδος του Έτους (Α’ μέρος)
4. Η περίοδος της Τεσσαρακοστής
7. Η περίοδος του Έτους (Β’ μέρος)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Λειτουργικό Έτος είναι η διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους κατά το οποίο μελετούμε όλη την Ιστορία της Σωτηρίας, από την αρχή της δημιουργίας ως την ολοκλήρωσή της στη Βασιλεία του Θεού. Κεντρικό γεγονός που διαιρεί το έτος αυτό η Σάρκωση του Υιού του Θεού και η απολύτρωση του ανθρώπου στο μυστήριο του πάθους και της Ανάστασης του Κυρίου.
Το Λ. Ε. αρχίζει με την 1η Κυριακή της Παρουσίας (τέλος Νοεμβρίου/ αρχές Δεκεμβρίου) και ολοκληρώνεται με την εβδομάδα της Κυριακής του Χριστού Βασιλιά του σύμπαντος). Διαιρείται σε πέντε περιόδους: της Παρουσίας, των Χριστουγέννων, του Έτους (Α και Β μέρος), της Τεσσαρακοστής και του Πάσχα. Εμβόλιμες έχουμε ορισμένες σημαντικές εορτές του Κυρίου (Δεσποτικές), της Παναγίας (Θεομητορικές) και των αγίων σε σταθερές ημερομηνίες (Υπαπαντή, Ευαγγελισμός, Μεταμόρφωση, Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου, κ.ά.).
Η καθεμιά από τις περιόδους και τις εορτές αυτές μας προσφέρουν το Μυστήριο της Σωτηρίας μέσα στην ιστορία του κόσμου, προκειμένου να μπορέσει ο χριστιανός μεμονωμένα και η Εκκλησία κατά τρόπο συλλογικό, να βιώσει αυτό το Μυστήριο κατά τρόπο χρονικά συμπυκνωμένο, δηλ. χιλιάδες αιώνες ιστορίας του κόσμου και την αιωνιότητα ακόμα μέσα στη στενή χρονική διάσταση ενός έτους.
Το νόημα της κάθε περιόδου παρουσιάζουμε κάτω απ’ αυτό το πρίσμα πιο κάτω. Τα σύντομα αυτά κείμενα αποτελούν μικρές εισαγωγές στις Λειτουργικές περιόδους, που μπορεί κάποιος να τις γνωρίζει αναλυτικότερα και σε βάθος με άλλα βοηθήματα. Κυρίως, όμως, με τον Λόγο του Θεού της κάθε μέρας και με τη συμμετοχή στις ιερές Ακολουθίες όπου το Μυστήριο της Σωτηρίας γίνεται πραγματικότητα.
Ως Περίοδο της Παρουσίας, εννοούμε τις περίπου 4 εβδομάδες που προηγούνται κάθε χρόνο της εορτής των Χριστουγέννων.
Όπως το Λειτουργικό Έτος αποτελεί μια μικρογραφία της ιστορίας της ανθρωπότητας, η περίοδος της Παρουσίας αποτελεί τη μικρογραφία της περιόδου εκείνης που προηγήθηκε του ερχομού του Χριστού στον κόσμο. Με την έννοια αυτή, δηλ. της ιστορίας της σωτηρίας, θα μπορούσαμε να πούμε πως μέσα σε 4 βδομάδες καλείται ο χριστιανός να βιώσει όλη την ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης, μιας ιστορίας αγάπης του Θεού προς τον άνθρωπο, αλλά και μια ιστορία απιστίας εκ μέρους του ανθρώπου. Η αγάπη του Θεού εκδηλώθηκε τόσο με τη δημιουργία του σύμπαντος όπου ως κορωνίδα έθεσε τον άνθρωπο, όσο και με την αποστολή των προφητών, οι οποίοι ζητούσαν από τους ανθρώπους να επιστρέψουν και πάλι κοντά στον Θεό που τους αναζητά. Αντίθετα, η απιστία του ανθρώπου εκδηλώθηκε με την αμαρτία, ως ανυπακοή και απόρριψη του λόγου του Θεού. Υπήρχαν πάντοτε εκείνες οι φωτεινές εξαιρέσεις που ακόμα σήμερα φωτίζουν την πορεία πίστεως και μετάνοιας, όπως ο Νώε, ο Αβραάμ και οι άλλοι πατριάρχες, οι Κριτές, οι προφήτες και στο τέλος της περιόδου οι δίκαιοι Ιωσήφ, Ιωάννης Βαπτιστής και βέβαια η Μαρία από τη Ναζαρέτ, υπόδειγμα υπακοής και αναμονής.
Η Περίοδος της Παρουσίας, λοιπόν, είναι η περίοδος αναμονής του Μεσσία, στην οποία η Εκκλησία μας προσκαλεί να ενσωματωθούμε βιώνοντας κατά τρόπο μυστικό και περνώντας από το μυστήριο της αμαρτίας (mysterium iniquitatis), στο μυστήριο της σωτηρίας (mysterium salutis).
Η περίοδος της Παρουσίας αρχίζει με την 1η Κυριακή της Παρουσίας και ολοκληρώνεται με τη Θ. Λειτουργία που τελείται το πρωί της 24ης Δεκεμβρίου.
Η λειτουργική αυτή περίοδος αρχίζει το βράδυ της παραμονής των ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ, με τη Θ. Λειτουργία της παραμονής και ολοκληρώνεται με την πρώτη Κυριακή μετά τα Φώτα, που είναι η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΒΑΠΤΙΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ και Πρώτη Κυριακή της περιόδου του Έτους.
Η περίοδος αυτή σημαδεύεται από τις μεγάλες εορτές που την χαρακτηρίζουν και τις άλλες μικρότερης σημασίας που τις συνοδεύουν και τις ολοκληρώνουν: Χριστούγεννα (Πρωτομάρτυρας Στέφανος, Απόστολος Ιωάννης, Αθώα Νήπια, Αγ. Οικογένεια), Πρωτοχρονιά (Μητρότητα της Υπεραγίας Θεοτόκου) και τα Θεοφάνεια.
Τα Χριστούγεννα εορτάζουμε την κατά σάρκα Γέννηση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού: σαρκώθηκε (και όχι ενσαρκώθηκε!) από το Άγιο Πνεύμα στην Παρθένο Μαρία η οποία και τον γέννησε στους ανθρώπους. Σε αντίθεση με το Πάσχα, δε ξέρουμε ούτε τον ακριβή χρόνο (ίσως μόνο το έτος, το 5 ή το 6 π.Χ. …) που γεννήθηκε ο Κύριος, ούτε και τις ακριβείς συνθήκες. Όσα περιγράφουν οι ευαγγελιστές Ματθαίος και Λουκάς για τη βρεφική και παιδική ηλικία του Ιησού, έχουν περισσότερο θεολογικό και διδακτικό χαρακτήρα, παρά ιστορικό και γεωγραφικό. Αυτό δεν είναι εις βάρος της πίστης μας προς τον Υιό του Θεού που έγινε άνθρωπος, αλλά τη στηρίζουν δίνοντας στον άνθρωπο Ιησού από τη Ναζαρέτ την πραγματική του διάσταση: είναι ο Υιός και Λόγος του Θεού, που έγινε σάρκα και ήρθε και εσκήνωσε ανάμεσά μας! Όσο απομακρυνόμαστε από το χιονισμένο σκηνικό τόσο πιο εύκολα μπορούμε να διεισδύσουμε στο Μυστήριο της Σάρκωσης του Θεού.
Η Πρωτοχρονιά είναι μια πολιτική γιορτή με την οποία ξεκινάει ένα πολιτικό έτος. Η Εκκλησία εορτάζει τη θεϊκή Μητρότητα της Αειπαρθένου Μαρίας. Η Γέννηση του Κυρίου δεν ήταν άυλη και αόρατη, αλλά γεννήθηκε από μια γυναίκα (Γαλ 4,4-7) με τον συνήθη τρόπο που γεννιούνται όλοι οι άνθρωποι. Ο γιος της ο Ιησούς δεν ήταν απλός άνθρωπος, αλλά και Θεός και άνθρωπος. Κατ’ επέκταση, η Παναγία είναι και Μητέρα της Εκκλησίας και όλων των ανθρώπων. Συμμετέχει επίσης η Εκκλησία στις ελπίδες που γεννάει κάθε νέο έτος στις καρδιές των ανθρώπων και ψάλλει τον ψαλμό: Ο Θεός να μας ελεήσει και να μας ευλογήσει και να κάμει να λάμψεις πάνω μας το Πρόσωπό του (ψλ 66).
Η Εορτή των Θεοφανείων ή Φώτων, είναι η εορτή με ένα μοναδικό νόημα που αποκαλύπτει ένα μυστήριο, εκείνο του Θεού (εξ ου και το όνομα) σε τρεις φάσεις: η προσκύνηση των μάγων (αποκάλυψη του Θεού στους εθνικούς), η Βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Ιωάννη (αποκάλυψη του μυστηρίου της Αγ. Τριάδας) και το πρώτο θαύμα του Ιησού στην Κανά της Γαλιλαίας (αποκάλυψη της θεϊκής του φύσης). Προσκυνούμε το τριπλό Μυστήριο του Θεού που μας αγαπά.
Η εορτή της Βάπτισης του Κυρίου κλείνει την περίοδο των Χριστουγέννων και ανοίγει το πρώτο μέρος της Περιόδου του έτους, που φτάνει ως την Τετάρτη της Στάχτης και αρχή της Τεσσαρακοστής.
3.Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ (PER ANNUM)
Ως Περίοδο του Έτους εννοούμε όλη την Λειτουργική περίοδο που περιλαμβάνει τις 34 εβδομάδες όλου του Λειτουργικού Έτους που ακολουθούν την Περίοδο των Χριστουγέννων-Θεοφανείων έως την αρχή του επόμενου Λειτουργικού Έτους. Ως σφήνα παρεμβάλλονται οι Περίοδοι της Τεσσαρακοστής και του Πάσχα που διαιρούν την Περίοδο του Έτους σε δυο μέρη, αυξομειώνοντας αντίστοιχα τα δυο αυτά μέρη, ανάλογα με την ημερομηνία του Πάσχα κάθε έτους.
Το 1ο μέρος αρχίζει με την Κυριακή της Βάπτισης του Κυρίου (1η μετά τα Φώτα) και τελειώνει την Τρίτη πριν την Τετάρτη της Στάχτης. Το 2ο μέρος αρχίζει τη Δευτέρα μετά την Εορτή της Πεντηκοστής και ολοκληρώνεται το Σάββατο πριν την 1η Κυριακή της Παρουσίας. Η τελευταία, η 34η Κυριακή είναι αφιερωμένη στον ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟ, ΒΑΣΙΛΕΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ. Οι πρώτες Κυριακές μετά την Εορτή της Πεντηκοστής είναι αφιερωμένες σε ορισμένες μεγάλες Δεσποτικές Εορτές: Αγ. Τριάδας, Αγ. Δωρεάς, Ιεράς Καρδίας, οι οποίες όμως δεν διασπούν το πνεύμα της λειτουργικής περιόδου, απεναντίας, το επαυξάνουν με την ιδιαιτερότητά τους.
Κατά τις Κυριακές της Περιόδου του Έτους μελετούμε τα σωτήρια έργα και τα σωτήρια λόγια του Κυρίου μας, σύμφωνα με ένα από τα τρία Συνοπτικά Ευαγγέλια (Ματθαίου, Μάρκου ή Λουκά). Τις καθημερινές μελετούμε τα βιβλία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, κατά σειρά, ώστε μέσα σε δυο χρόνια (για τούτο είναι δυο Κύκλοι Αναγνωσμάτων ανάλογα με τον αριθμό του έτους, π.χ. 2012 ο β’, 2013 ο α’, κοκ) να έχουμε μελετήσει περίπου όλη την Αγία Γραφή. Τα Ευαγγέλια διαβάζονται μέσα σε τρία χρόνια (οπότε έχουμε τρεις κύκλους Κυριακών).
Φέτος διατρέχουμε και μελετούμε το Ευαγγέλιο κατά Μάρκον, το πιο συνοπτικό και το παλαιότερο από τα άλλα. Η Εκκλησία δε θέλησε να ενώσει τα Ευαγγέλια σε ένα, επειδή το καθένα έχει τις ιδιαιτερότητές του, τις οποίες ο χριστιανός καλείται να ανακαλύψει σιγά-σιγά και να βγει ωφελημένος απ’ αυτή τη μελέτη.
Το χαρακτηριστικό χρώμα της Περιόδου του Έτους, κυρίως στα άμφια των λειτουργών, είναι το πράσινο που συμβολίζει την ελπίδα των χριστιανών, οι οποίοι μέσα από τα πρόσκαιρα πράγματα πορεύονται ατενίζοντας προς τα αιώνια.
Η περίοδος της Τεσσαρακοστής είναι η περίοδος των 40 ημερών προετοιμασίας για τις πασχαλινές πανηγύρεις. Ο αριθμός 40 είναι συμβολικός και στην Αγ. Γραφή χαρακτηρίζει μια χρονική περίοδο ολοκληρωμένη.
ΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ΤΗΣ ΣΤΑΧΤΗΣ εγκαινιάζομε την αρχή της Τεσσαρακοστής με την επίθεση της στάχτης στην κεφαλή μας, που θα μας θυμίζει πως προσωρινά βρισκόμαστε σ’ αυτόν τον κόσμο. Είμαστε περαστικοί. Άρα βρισκόμαστε εδώ για να επιτελέσουμε ένα σκοπό που μας έχουν αναθέσει. Ο σκοπός αυτός είναι να συνεργαστούμε με τον Θεό στον αγώνα εναντίον του κακού. Ο Θεός σε θέλει συνεργάτη του στην οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου, όπου να μη βασιλεύει το κακό, το μίσος, οι αντιπάθειες. Στην περίοδο της Σαρακοστής μπορείς να δείξεις το πόσο είσαι αποφασισμένος να συνεργαστείς μαζί Του σ’ αυτό το υπέροχο έργο.
Γίνε μαζί του οικοδόμος της ειρήνης, της αγάπης, της συμφιλίωσης, της συγγνώμης, της καταλλαγής. Δέξου από τα χέρια του Θεού την ευσπλαχνία. Επέστρεψε κοντά του για να γευθείς τη συγγνώμη που σου προσφέρει για τις αμαρτίες σου. Δέξου να σε αγκαλιάσει και να σε κάνει και πάλι παιδί του.
Στη συνέχεια, αυτή την ευσπλαχνία και αυτό το έλεος που θα σου χαρίσει, μοίρασέ το και στους άλλους. Όλο και κάποιος βρίσκεται μακριά σου, εξαιτίας των αμαρτιών σου και των αμαρτιών του. Συμφιλιώσου μαζί του και δέξου τον και πάλι ως αδελφό σου. Μόνο έτσι θα μοιάσεις του Θεού και θα αποδειχτείς πραγματικό παιδί του.
Μόνο έτσι θα έχεις ζήσει πραγματικά την Τεσσαρακοστή!
Η περίοδος αυτή της αυτογνωσίας, κατά την οποία γνωρίζουμε τη θεραπευτική επέμβαση του Θεού μέσα στην καρδιά μας, δεν ολοκληρώνεται από μόνη της. Τελειώνει την παραμονή της ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ, αλλά δεν ολοκληρώνεται χωρίς την τέλεση της Μεγάλης Εβδομάδας και της ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ. Μοιάζει σαν να πήγε κάποιος στον γιατρό και να αρκέστηκε μόνο στη διάγνωση.
Με το ΠΑΣΧΑΛΙΝΟ ΤΡΙΗΜΕΡΟ ολοκληρώνεται η θεραπεία μας και εισερχόμαστε στο ένδοξο φως της Αναστάσεως.
Η Μεγάλη Εβδομάδα ξεκινά με την Κυριακή των Βαΐων και ολοκληρώνεται με την τέλεση του Πασχαλινού Τριημέρου (Μ. Παρασκευή-Κυριακή του Πάσχα). Κατά την Εβδομάδα αυτή εορτάζουμε, με όσο μεγαλύτερη χρονολογική προσοχή την αποκορύφωση του Μυστηρίου της απολύτρωσης, με το πάθος, την σταύρωση, την ταφή και την Ανάσταση του Κυρίου. Η Εκκλησία ακολουθεί κατά πόδας τον Διδάσκαλό της και συμμετέχει σε κάθε στιγμή του πάθους του και της δόξας του.
Κατά την Κυριακή των Βαΐων η Εκκλησία εορτάζει την επίσημο είσοδο του Ιησού στην Ιερουσαλήμ με την ευλογία και τη λιτανεία των Βαΐων, ως διάδοχο του βασιλιά Δαβίδ. Όχι διάδοχο της βασιλικής δυναστείας, αλλά διάδοχο στα μεσσιανικά δικαιώματα που είχε υποσχεθεί ο Θεός στον Δαβίδ και τους απογόνους του.
Τη Μεγάλη Πέμπτη η Εκκλησία τελεί την Ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου, κατά το οποίο ο Κύριος ίδρυσε τα Μυστήρια της Ευχαριστίας και της Χειροτονίας. Με την Ευχαριστία ο Κύριος διαιώνισε την παρουσία ανάμεσα στους δικούς του και με την Χειροτονία ίδρυσε το Μυστήριο με το οποίο θα συνεχίζει να υπηρετεί τους αδελφούς του που είναι στον κόσμο συγχωρώντας τις αμαρτίες τους (πλύση των ποδιών). Έτσι, η Εκκλησία αποτελεί τον νέο λαό του Θεού, που συνάζεται να τελέσει το Πάσχα του Κυρίου της, αναγγέλλοντας τον θάνατο και την Ανάστασή του έως ότου έρθει και πάλι. Για τον λόγο αυτό τη Μ. Πέμπτη η Εκκλησία τελεί μέσα στο πρωινό (ή το απόγευμα της Μ. Τετάρτης) τη Θ. Λειτουργία του Χρίσματος κατά την οποία ο επίσκοπος με το πρεσβυτέριό του ευλογούν τα άγια έλαια του Χρίσματος (Άγιο Μύρο), των Κατηχουμένων και των Ασθενών (Ευχέλαιο), ενώπιον όλου του λαού του Θεού. Το βράδυ της Μ. Πέμπτης τελείται η Θ. Λειτουργία του Μυστικού Δείπνου, κατά την οποία μπορεί να γίνει και η Ακολουθία του Νιπτήρα και η Μετακομιδή του Αγιοτάτου Μυστηρίου.
Τη Μεγάλη Παρασκευή η Εκκλησία εορτάζει με την Ακολουθία των Παθών τα πάθη, τον θάνατο και την ταφή του Κυρίου της. Τον ακολουθεί και συμμετέχει κατά πόδας στο μαρτύριό του, όπως και η Μητέρα του. Μαζί με τον Ιωάννη και τους άλλους μαθητές και μαθήτριες δέχεται το νεκρό Σώμα του και το εναποθέτει στο μνήμα και αγρυπνεί δίπλα στον Κύριό της που αναπαύεται κατά το Σάββατο. Το απόγευμα της ημέρας τελείται η Ακολουθία των Παθών του Κυρίου που προβλέπει την ανάγνωση του Πάθους κατά Ιωάννην, την Εκτενή δέηση, την σταυροπροσκύνηση και τη Θ. Κοινωνία των Προηγιασμένων Δώρων. Στην Ελλάδα, συνήθως, τελείται και η περιφορά του επιταφίου, αν και δεν εναρμονίζεται με το πνεύμα της Ακολουθίας.
Κατά το Μεγάλο Σάββατο δεν τελείται οποιαδήποτε τελετή, πλην της Ακολουθίας των Ωρών (Όρθρος, κλπ). Η Εκκλησία ησυχάζει, όπως και ο Κύριός της και ετοιμάζεται για τη Μεγάλη Νύχτα. Πράγματι, κατά τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου αναγγέλλει την Ανάσταση του Κυρίου και αγρυπνεί μελετώντας τις αρχαίες νύχτες που προανήγγειλαν τη Μητέρα όλων των νυχτών, τη Νύχτα του Πάσχα, μέσα στην οποία έλαμψε το φως του Αναστημένου από τον τάφο και από τους νεκρούς. Και με όλη της τη δύναμη διακηρύττει ότι ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ. Κατά την Ακολουθία προβλέπονται: το άναμμα του νέου φωτός, το πασχαλινό Εγκώμιο, η ακολουθία των Αναγνωσμάτων, η διακήρυξη της Αναστάσεως, η ευλογία του νερού του Βαπτίσματος (ή αγιασμού) και η τέλεση της μεταμεσονύκτιας πανηγυρικής Θ. Λειτουργίας.
Η Πασχαλινή περίοδος ξεκινά με το Πασχαλινό Τριήμερο ουσιαστικά. Επίσημα αρχίζει με την Πασχαλινή Αγρυπνία και ενώ ολοκληρώνεται με την εορτή της Πεντηκοστής, ουσιαστικά δέχεται μικρή παράταση για να εορτάσει ο χριστιανικός λαός τις εορτές της Αγ. Τριάδας, της Αγίας Δωρεάς και της Ιεράς Καρδίας που είναι πασχαλινές εορτές.
Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την πασχαλινή χαρά και το πνεύμα της Αναστάσεως διαποτίζει όλα τα βιβλικά και τα λειτουργικά (ευχολογικά) κείμενα. Η Εκκλησία επιθυμεί να περάσει η χαρά αυτή στις καρδιές των πιστών της και για τούτο καλλιεργεί το πνεύμα της πίστεως και της ελπίδας. Τα βιβλικά κείμενα των Κυριακών αποτελούν μυσταγωγικές κατηχήσεις προς τους πιστούς. Παλαιότερα αποτελούσαν τις αντίστοιχες κατηχήσεις στους νεοφώτιστους που είχαν λάβει τα Μυστήρια της μύησης κατά τη νύχτα του Μ. Σαββάτου. Και ως τέτοια, δηλ. ως Κατηχήσεις πίστεως και λατρείας, πρέπει να εκλαμβάνονται και στους τρείς κύκλους. Ιδιαίτερα εμφανή είναι τα κατηχητικά ευαγγελικά αναγνώσματα του Α’ κύκλου.
Η περίοδος αυτή μας οδηγεί προς την ολοκλήρωσή της με την εορτής της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής. Ο Κύριος Ιησούς δεν εγκαταλείπει τους αδελφούς του, αλλά στέλνει από τα δεξιά του Πατέρα του το Πανάγιο και ζωοποιό Πνεύμα πάνω στους αποστόλους, στην Εκκλησία και στον κόσμο.
Η εορτή της Πεντηκοστής αποτελεί το επιστέγασμα και την ολοκλήρωση της πασχαλινής χαράς. Η εορτή της Αγίας Τριάδας (Κυριακή μετά την Πεντηκοστή) τιμά την αποκάλυψη του Θεού στα τρία Πρόσωπα. Η εορτή της Αγίας Δωρεάς (επόμενη Κυριακή) μας εισάγει στην προσκύνηση του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου, ενώ η Εορτή της Ιεράς Καρδίας (επόμενη Παρασκευή) αποτελεί την εορτή προς την αγάπη του Θεού που φανερώθηκε με τον Ιησού Χριστό.