ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

1

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ ΤΟΥ BEATO ANGELICO

 

 

 

(Μουσείο Prado, Μαδρίτης)

Η έξοχη και υπέροχη αυτή εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου που φιλοτέχνησε στα 1430 ο μακάριος ζωγράφος  Beato Angelico (1387-1455), είναι μάλλον η τέταρτη γνωστή εικόνα με το ίδιο θέμα που φιλοτέχνησε ο ίδιος θεολόγος και καλλιτέχνης.  Κοιτάζοντας την προσεκτικά και συγκρίνοντάς την με τις άλλες του ίδιου θέματος και οι οποίες, κατά πάσα πιθανότητα είναι προγενέστερες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως ο άγιος αυτός ζωγράφος επεξεργάστηκε στο νου του και στην καρδιά του αυτό το υπέροχο θέμα που αποτελεί «της σωτηρίας ημών το κεφάλαιον», δηλ. τη βάση και το θεμέλιο της υλοποίησης της σωτηρίας του ανθρώπου, κατά την ευτυχή έκφραση του υμνογράφου.

Το θέμα της εικόνας (β) έχει την προϊστορία του (α) και την μεταϊστορία του (γ).

(β)  Η κατανόηση του γεγονότος του Ευαγγελισμού βρίσκει την αρχή της στην προπατορική αμαρτία και στην υπόσχεση του Θεού προς τους πρωτόπλαστους για την αποστολή ενός Σωτήρα. Στην αριστερή πλευρά της εικόνας διακρίνουμε τον άγγελο να διώχνει από τον παράδεισο (στην κυριολεξία παράδεισος = πλούσιος κήπος). Η απομάκρυνση δε γίνεται με ρομφαία, αλλά με δυο απλωμένα αγγελικά χέρια.   Ήδη διακρίνουμε την ευσπλαχνία του Θεού σ’ αυτή τη συμβολική κίνηση, η οποία θα υλοποιηθεί στο παρόν.

(α) Η Προϊστορία του Ευαγγελισμού, όπως αναφέραμε, αρχίζει από την κήπο της Εδέμ, εκεί απ’ όπου ήρθε για όλη την ανθρωπότητα το κακό μήνυμα της αμαρτίας του ανθρώπου και όπου ακούστηκε το πρωτοευαγγέλιο: «Εχθρότητα θα θέσω ανάμεσα σε σένα και τη γυναίκα, τον απόγονό σου και τον απόγονό της. Αυτή θα σου συντρίψει το κεφάλι, και εσύ θα του κεντήσεις τη φτέρνα»: Γεν 3,15). Την υλοποίηση του πρωτοευαγγελίου την ανήγγειλε ο προφήτης Ησαΐας: «Ιδού! Η παρθένος θα συλλάβει και θα γεννήσει ένα γιο, που θα ονομαστεί Εμμανουήλ, “ο Θεός μαζί μας”!» (Ης 7,14). Ο Ησαΐας απεικονίζεται ως ένας γέροντας μέσα σε ένα κύκλο πάνω από την κεντρική κολώνα, σκυμμένος πάνω από το Μυστήριο της Ενσάρκωσης που υλοποιείται εκεί, κάτω από τα μάτια του.

(β) Η απεικόνιση του Ευαγγελισμού βρίσκεται σε συγκριτική θέση ως προς τους πρωτόπλαστους. Εκεί ο παράδεισος στην αφθονία των δέντρων και των φυτών. Εδώ ο παράδεισος, στη λιτότητα και τη φτώχια. Εκεί ο Αδάμ που αποχωρεί κάτω από το βάρος της αμαρτίας του. Εδώ ο νέος Αδάμ που κατέρχεται προερχόμενος από την αγιότητα του Θεού. Εκεί η πρώτη Εύα, που ρίχνει γεμάτη ελπίδα το βλέμμα της προς το μέλλον κοιτάζοντας τη σκηνή του Ευαγγελισμού. Εδώ η νέα Εύα που έχει χαμηλωμένο το βλέμμα εμπρός στο Μυστήριο που βρίσκεται απρόβλεπτα μπροστά της.

Ο ευαγγελισμός της Παρθένου είναι Ευαγγελισμός του Κυρίου. Ο Κύριος ο Θεός, ο παρών διαχρονικά αλλά και κρυμμένος μυστικά στο Μυστήριο της Σωτηρίας, είναι εκείνος που έχει την απόλυτη πρωτοβουλία στα τεκταινόμενα. Σαν δυο χέρια, ανοιχτά σε στάση χορήγησης, μέσα από το απόλυτο θεϊκό φως του ουρανού, πάνω από καθετί συγκαταβαίνει προς τον άνθρωπο και ορίζει όχι μόνο την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον παράδεισο, όχι μόνο την αγγελία του Ησαΐα, όχι μόνο της αποστολή του αγγέλου, αλλά κυρίως τη σάρκωση του Υιού του στα σπλάχνα της Παρθένου Μαρίας: μια δέσμη θεϊκού φωτός κατέρχεται από τα χέρια του Θεού και μεταφέρεται από το Άγιο Πνεύμα προς την Παναγία. Η δέσμη αυτή σταματά λίγο πριν από το σώμα της περιμένοντας τη συγκατάθεσή της, ώστε να σαρκωθεί ο Λόγος σ’ αυτήν. Η κεφαλή της Μαρίας που κλείνει εκφράζει αυτή τη συγκατάθεση με την ταπεινότητα της δούλης.

Προσπαθεί η Παρθένος να συγκρατήσει, μπροστά στην αγιότητα του Αγγέλου, αλλά κυρίως του Θεού, τον μανδύα της, ο οποίος σε χρώμα μπλε (σύμβολο της ανθρώπινης υπόστασής της) πρέπει να καλύψει το εσωτερικό ένδυμα χρώματος ερυθρού (σύμβολο της θεϊκής αγιότητας). Είναι όμως μια αγιοσύνη που δύσκολο καλύπτεται και για τούτο ξεχειλίζει προς κάθε κατεύθυνση. Η πτωχεία της, στην οποία αναφέρθηκε στο «Μεγαλύνει» συμβολίζεται και απ’ αυτές τις κινήσεις, αλλά και από το εσωτερικό του οικήματός της, που διακρίνεται από την πόρτα/είσοδο.

Η Παναγία κάθεται ως βασίλισσα, κάτω από τον ουρανό του Θεού, που τον συμβολίζουν τα άστρα της οροφής του προαυλίου της. Ο άγγελος υποκλίνεται μπροστά της με σεβασμό, που τον φανερώνουν τα σταυρωμένα χέρια του στο στήθος. Η πλούσια ερυθρά ενδυμασία, με τα χρυσά κεντήματα και τα σιρίτια,  φανερώνει την ουράνια προέλευσή του και η ομορφιά του προσώπου του και των φτερούγων του την επιβεβαιώνουν.

Στα χέρια του ο Γαβριήλ δεν κρατά κάτι. Σε αρχαιότερες εικόνες (π.χ. βυζαντινές και γοτθικές) ο άγγελος κρατά στα χέρια του το ραβδί του αγγελιαφόρου, το χαρακτηριστικό του αρχαίου κήρυκα ή μηνύτορα (κηρύκειο). Αργότερα, όταν πια αυτό το σύμβολο δεν έλεγε τίποτα, ή εξαφανίστηκε (όπως εδώ), η μετατράπηκε σε κρίνο, σύμβολο της αγνότητας της Παναγίας. Οι αγνοούντες νομίζουν ότι η Παναγία συνέλαβε τον Υιό του Θεού, μυρίζοντας τον κρίνο! Θλιβερή άγνοια που τροφοδοτείται από επίσης αγνοούντες ιεροκήρυκες… Οι εικόνες του Ευαγγελισμού που φέρουν τον άγγελο να κρατά κρίνο, είναι κατά πολύ μεταγενέστερες.

(γ) Υπάρχει, όμως και η μεταϊστορία του Ευαγγελισμού. Η ιστορία δε σταμάτησε εκεί. Συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε στην Ανάσταση. Πάνω από τη σκηνή αυτή, στον μεταλλικό δεσμό που συγκρατεί το δεύτερο τόξο του προαυλίου, αναπαύεται ένα χελιδόνι. Η επιστροφή αυτού του αποδημητικού πουλιού, που έρχεται με τα τιτιβίσματά του σε κάθε σπίτι για να προαναγγείλει την άνοιξη, που μόλις άρχισε (21 Μαρτίου), αναγγέλλει ταυτόχρονα και το Πάσχα, την Ανάσταση του Κυρίου, που συμπίπτει την ίδια εποχή, αν όχι και τις ίδιες μέρες. Μπορεί, ίσως το χελιδόνι να συμβολίζει τον ίδιο τον καλλιτέχνη, ακόμα και τον κάθε χριστιανό, που όπως λέει ο ψαλμός 86:

Κι όμως, το σπουργίτι βρήκε κατοικία,

το χελιδόνι φωλιά, για εκείνο και τους νεοσσούς του:

τα θυσιαστήρια σου, Κύριε των δυνάμεων, βασιλιά μου και Θεέ μου.

Μακάριοι, όσοι κατοικούν στον οίκο σου,

αυτοί θα σε ανυμνούν αιώνια.

Από εδώ και πέρα ο πραγματικός οίκος του Θεού, είναι η Παρθένος Μαρία.

Ας λάβουμε υπόψη μας ακόμα, πως στη Φλωρεντία όπου φιλοτεχνήθηκε το έργο αυτό (σήμερα βρίσκεται στο μουσείο Prado της Μαδρίτης) στις 25 Μαρτίου, την εορτή του Ευαγγελισμού, άρχιζε και το νέο πολιτικό έτος, δηλ. ήταν και πρωτοχρονιά. Όλα λοιπόν νέα και όλα καινούρια.

Όντως, ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ…

πμφ

 

 

2

Η Εικόνα της Πεντηκοστής


    File:La Pentecôte.jpg

 

Για να κατανοήσουμε την εικόνα της Πεντηκοστής, στην ανατολική και τη δυτική παραλλαγή, οφείλουμε πριν απ’ όλα να αναφερθούμε στο γεγονός της Πεντηκοστής.

 Η Εορτή της Πεντηκοστής κληρονομήθηκε, με ένα νέο νόημα, από τη λατρεία του λαού του Ισραήλ. Πενήντα μέρες μετά το Πάσχα ο Ισραήλ γιόρταζε τη μεγάλη δωρεά που έκανε ο Θεός στο λαό του στην έρημο του Σινά, μέσω του Μωυσή: τον Νόμο Του.

 Στην Εορτή της Πεντηκοστής της Εκκλησίας εορτάζουμε την ανανεωμένη αυτή δωρεά: τον Νόμο του Αγίου Πνεύματος που είναι Νόμος ελευθερίας και ζωής.

Με τα παρακάτω λόγια περιγράφει το Ευαγγελιστής Λουκάς στις Πράξεις των Αποστόλων τη νέα Θεοφάνεια στην Ιερουσαλήμ (2,1-14 μετά ακολουθεί η Ομιλία του Πέτρου):

«Όταν έφθασε η ημέρα της Πεντηκοστής, ήταν όλοι μαζί στο ίδιο μέρος. 2Και έγινε ξαφνικά από τον ουρανό ήχος, όπως ακριβώς φυσά βίαιος άνεμος και γέμισε όλο το σπίτι όπου κάθονταν. 3Και φάνηκαν σ’ αυτούς να διαμερίζονται σαν γλώσσες φωτιάς και κάθισε η καθεμιά πάνω στον καθένα τους, 4και γέμισαν όλοι Πνεύμα Άγιο και άρχισαν να μιλούν άλλες γλώσσες καθώς το Πνεύμα τους έδινε να εκφράζονται.

             5Στην Ιερουσαλήμ κατοικούσαν τότε Ιουδαίοι, άνδρες ευλαβείς από κάθε έθνος που υπάρχει κάτω από τον ουρανό. 6Και όταν έγινε αυτή η βοή συγκεντρώθηκε το πλήθος και κυριεύτηκε από σύγχυση, γιατί τους άκουαν να μιλούν ο καθένας ξεχωριστά στη δική του γλώσσα. 7’Εμεναν λοιπόν εκστατικοί και θαύμαζαν λέγοντας: “Όλοι αυτοί που μιλούν δεν είναι Γαλιλαίοι; 8Και πώς εμείς τους ακούμε καθένας στη δική μας μητρική γλώσσα; 9Πάρθοι και Μήδοι και Ελαμίτες και όσοι κατοικούν τη Μεσοποταμία, την Ιουδαία και την Καππαδοκία, τον Πόντο και την Ασία, 10τη Φρυγία και την Παμφυλία, την Αίγυπτο και τα μέρη της Λιβύης που είναι κοντά στην Κυρήνη και όσοι Ρωμαίοι παρεπιδημούν, 11Ιουδαίοι και προσήλυτοι, Κρητικοί και Άραβες, τους ακούμε να λαλούν στις δικές μας γλώσσες τα μεγαλεία του Θεού”. 12’Ηταν όλοι τους εκστατικοί και απορούσαν, λέγοντας ο ένας προς τον άλλο: “Τί να σημαίνει αυτό;” 13Άλλοι χλευάζοντας έλεγαν: “Έχουν μεθύσει από μούστο”.

             14Σηκώθηκε όρθιος τότε ο Πέτρος μαζί με τους Ένδεκα, ύψωσε τη φωνή του και τους μίλησε: “Άνδρες Ιουδαίοι και όλοι όσοι κατοικείτε την Ιερουσαλήμ, αυτό ας σας είναι γνωστό και ακούστε καλά τα λόγια μου…».

 

Η περιγραφή φέρνει στο νου μας δυο γεγονότα της Π. Διαθήκης που πρέπει να τα έχουμε υπόψη μας, αν δε θέλουμε να χάσουμε τη σημασία της εορτής της Πεντηοσκόστής. Ευτυχώς η Λατρεία της Εκκλησίας τα έχει διασώσει, τόσο στα ευχλογικά κείμενά της, όσο και κυρίως στα βιβλικά ανγνώσματα. Μερικά από τα Αναγνώσματα που διακηρύττονται και μελετώνται κατά την Εορτή της Πεντηκοστής από την Εκκλησία κατά τη Θ. Λειτουργία της παραμονής όσο και της φερωνύμου Ημέρας είναι τα ακόλουθα:

 Γεν 11, 1-9        Εξ 19, 3-8.16-20             Ιεζ 37, 1-14            Ιωήλ  3, 1-5 (Ιλ 2, 28–32)     Πραξ 2, 1-11         Ιω 20, 19-23

Κοντά σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε και όλες εκείνες τις περικοπές από τις Επιστολές του Απ. Παύλου όπου γίνεται άμεση ή έμμεση αναφορά στον ρόλο του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας, αλλά και του κάθε πιστού (πρβλ. Ρωμ κεφ. 8). Τα βιβλικά αυτά Αναγνώσματα δίνουν μια ικανοποιητική πληρότητα του θέματος της Πεντηκοστής, η οποία είναι η Τρίτη σε σπουδαιότητα Εορτή του Λειτουργικού έτους, με την οποία ολοκληρώνεται και η Πασχαλινή Περίοδος.

 Η λατρευτική εικονογραφία για την Πεντηκοστή δεν άφησε πολλά περιθώρια στη δημιουργική φαντασία των καλλιτεχνών. Πράγματι, ο χριστιανός καλλιτέχνης καλείται να εκφράσει με την όποια τέχνη υπηρετεί, την προσωπική του πίστη, αλλά κυρίως την πίστη της Εκκλησίας. Δεν εικονογραφεί για να γίνει σπουδαίος και ονομαστός, όπως συμβαίνει με την κοσμική τέχνη, αλλά για να εκφράσει με εικόνες ή με μουσική ή με όποιο άλλο μέσον και τάλαντο τον έχει πλουτίσει ο Θεός, το μήνυμα της σωτηρίας. Το καλλιτεχνικό έργο μέσα στην Εκκλησία δίνει σάρκα και οστά, αποτελεί δηλ. ένα είδος ενσάρκωσης ενός γεγονότος που έχει αιώνια εμβέλεια και σωτήρια αποτελέσματα σε όποιον το «διαβάζει» με πίστη. Δεν είναι χωρίς νόημα το γεγονός ότι τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα κατά τον μεσαίωνα ονομάζονταν «η Βίβλος των αναλφάβητων». Πράγματι, την τέχνη όταν μιλά, μπορούν να τη διαβάσουν ως λόγο του Θεού και όσοι δε γνωρίζουν να διαβάζουν.

 Η χριστιανική τέχνη απεικόνισε την Πεντηκοστή δανειζόμενη από το κείμενο των «Πράξεων». Οι απόστολοι βρίσκονται συναθροισμένοι ή κάθονται σε θρόνους κατά τρόπο δύο κύκλων που τέμνονται. Η στάση των Δώδεκα είναι στάση προσευχής η οποία ταράσσεται από τον ερχομό του Πνεύματος «ως βιαίας πνοής ανέμου». Από τον ουρανό κατέρχεται το Πνεύμα «εν είδει γλωσσών πυρός» και ενίοτε «εν είδει περιστεράς», όπως στη βάπτιση του Ιησού. Στο κέντρο μπορεί να κυριαρχούν δυο πρόσωπα. Στην ανατολική παράδοση βρίσκεται μέσα σε σκοτεινή φυλακή εστεμμένος γέροντας, που απεικονίζει τον κόσμο, δηλαδή τα διάφορα έθνη. Κάποιες φορές κρατά στα χέρια του και μικρές περγαμηνές, που είναι οι ψήφοι με τους οποίους οι Απόστολοι μοιράστηκαν μεταξύ τους τα έθνη, προκειμένου να τα ευαγγελίσουν.

 Στις περισσότερες εικόνες της δυτικής παράδοσης (αλλά όχι μόνο) απεικονίζεται στο κέντρο της ομήγυρης των Αποστόλων η Παναγία. Συνήθως αυτό δικαιολογείται με την αναφορά που κάνει ο Λουκάς για τη Μαρία τη μητέρα του Ιησού ότι τις παραμονές της Πεντηκοστής βρισκόταν μαζί με όλους τους αδελφούς, περιμένοντας προσευχόμενη και εκείνη την εκπλήρωση της υπόσχεσης του Ιησού για την αποστολή του Παρακλήτου (βλ. Πραξ 1,14). Όμως, η πραγματική ερμηνεία της παρουσίας της Παναγίας στο μέσο των Αποστόλων είναι ο συμβολισμός της ως Εικόνα της Εκκλησίας. Εκείνη έχει ήδη δεχτεί το Άγιο Πνεύμα το οποίο από τον Ευαγγελισμό την έχει θέσει «υπό τη σκιά του». Η Παναγία δεν αναμένει τον ερχομό του Πνεύματος. Το Άγιο Πνεύμα κατοικεί μέσα της. Όμως αποτελεί την εικόνα της Εκκλησίας που δέεται για την αποστολή του Παρακλήτου. Είναι η Εικόνα της Εκκλησίας που εκείνη την ημέρα γεννιέται καθαγιασμένη από το Πανάγιο Πνεύμα.

 Οπότε, τόσο ο Κόσμος που αναμένει, όσο και η Παναγία που δέεται, αποτελούν απεικονίσεις της Εκκλησίας που εκείνη τη μεγάλη μέρα γεννιέται από το Πνεύμα και τον λόγο που κήρυξε ο Πέτρος με τους άλλους Έντεκα.