Ο Ενοριακός Ναός

Ο Ενοριακός Ναός

 

Ag. Nicolaos-int2

Ag. Nikolaos - Annunciazione       Ag. Nikolaos - tempio      S. Nicola - Altare S.Antonio

 

 

Ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου από το 1715 ως το 1834, οπότε και πήρε τη σημερινή εξωτερική μορφή, οικοδομήθηκε τρεις φορές, είτε από ανάγκες που προέκυψαν στο κτήριο, είτε για ποιμαντικές ανάγκες, επειδή δε μπορούσε ο προηγούμενο ναός να συμπεριλάβει το σύνολο των ενοριτών.

Πάντως στα 1735/1740 ανοικοδόμησαν στη θέση του μικρού εξωκλησιού ένα νέο ναό, πάλι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο και ο εφημέριος πρε Μιχαήλ Δροσάς παράγγειλε μια τεράστια εικόνα του αγίου στην Ιταλία, πιθανότατα στην Ancona, με το λιμάνι της οποίας οι Τηνιακοί έμποροι είχαν πολλές δοσοληψίες. Πάντως πρέπει να κατασκευάστηκε στην ευρύτερη περιοχή της Βενετίας. Είναι σε μουσαμά και οι διαστάσεις της είναι 2,60 μ. x 1,80 μ. Φέρει ως έτος κατασκευής το 1738 και από την υπογραφή του καλλιτέχνη διακρίνονται ελάχιστα σημεία από τα αρχικά του ονόματός του. Προφανώς το τέμπλο του Βήματος όπου θα τοποθετήθηκε η εικόνα θα πρέπει να ήταν χαμηλότερο από το σημερινό, αλλά σίγουρα όχι πολύ. Ίσως να έλειπε ο τρούλος του ιερού.

Διατηρήθηκαν αρκετά στοιχεία που μας περιγράφουν τον ναό.

 

Ο ναός του Αγ. Νικολάου στον XVIII αι.

gouffier snicolo 2  H Xώρα του Αγ. Νικολάου από την περιοχή Καλάμια (1782) και λεπτομέρεια με τα καμπαναριά του Ταξιάρχη και του Αγ. Νικολάου.  Στο βάθος το Βρέκαστρο

 gouffier snicolo 2

  goufier snicolo 2a

                                             Η Χώρα του Αγ. Νικολάου από το Βίντσι (Παχιακρωτήρι 1782). Η οπίσθια πλευρά του ναού του Αγ. Νικολάου

 O κεντρικός πυρήνας της Χώρας του Αγ. Νικολάου στο τέλος του 18ου / αρχές 19ου αι.

Διακρίνονται ο Πύργος του Καμπάνη (σημ. Μοσχούλειος) και πίσω ο ναός του Αγ. Νικολάου στη προγενέστερη μορφή του.

Οι δυο απεικονίσεις της Χώρας του Αγ. Νικολάου, από τη δυτική και την ανατολική πλευρά του οικισμού (Borgo), που μας άφησε ο Choiseul Gouffier (1782) μας επιτρέπουν να έχουμε και μια επί μέρους όψη της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου. Ο ναός, το ξέρουμε και από αλλού, ήταν μονόκλιτος και στο κέντρο υψωνόταν ένα καμπαναριό κυκλαδικού τύπου: 2 φανάρια το ένα δίπλα στο άλλο, με κλιμακωτή πρόσβαση στις καμπάνες και πάνω απ’ τα φανάρια μια όμορφη επίστεψη με ένα μεγάλο σταυρό. Δίπλα στην εκκλησία βρισκόταν ο Πύργος του Καμπάνη, που είχε τριγωνική απόληξη. Προς την πλευρά της θάλασσας υπήρχαν διάφορα πυργόσπιτα, ορισμένα από τα οποία διακρίνονται σε κακή κατάσταση. Ο ναός είχε κεραμοσκεπή. Ο ίσιος υψηλός τοίχος του πίσω μέρους (νότιος) δημιουργούσε ημικυκλική κατάληξη με ένα παράθυρο. Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να κάνουν λόγο για την πρόσοψη. Πίσω και πλάγια προς τον ναό διακρίνεται ο μεγάλος τρούλος της Μαλαματένιας και το μικρό καμπαναριό της (τότε).

Ο ναός του Αγ. Νικολάου είχε οικοδομηθεί στη θέση προγενέστερου, γύρω στα 1735-1738. Αυτό μας επιτρέπει να συμπεράνουμε η χρονολογία της υπερμεγέθους κεντρικής εικόνας, που έπρεπε να είναι αντίστοιχη προς το μέγεθος του ναού.

Περιήγηση του ναού

Μπαίνοντας στο προαύλιο του ναού από την κεντρική είσοδο, η οποία ανέρχεται στην ίδια εποχή κατά την οποία έγινε η μαρμαρόστρωση του ναού (βλ. παρακάτω), διακρίνουμε στο δάπεδο ένα φθαρμένο οικόσημο (φέρει βασιλικό στέμμα στο επάνω μέρος) άγνωστο σε ποια οικογένεια ανήκε) με τη βιβλικό στίχο FRATRES OFERTE MUNERA DOMUI DEI (Αδελφοί, προσφέρετε δώρα στον οίκο του Θεού, βλ. Ψλ 68,30). Η πρόσοψη του ναού, που ανέρχεται στις δυο πρώτες δεκαετίες του 19ου αι., δανείζεται αρχιτεκτονικά στοιχεία από όλους τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς: από τον ρωμανικό ρυθμό το τρίγωνο αέτωμα με τον μαρμάρινο σταυρό στην κορυφή, το τριώροφο καμπαναριό πάνω από τη σκεπή του ναού. τις γοτθικές μαρμάρινες μαργαρίτες πάνω από τις πλάγιες εισόδους και στο μέσο του τριγώνου του αετώματος (έργα του γλύπτη Πέτρου Νικ. Δελλατόλα, που προστέθηκαν το 2005 σε προϋπάρχοντα ανοίγματα), και το βασιλικό τρίκλιτο. Πάνω από την κεντρική είσοδο υπάρχει η ανάγλυφη λαϊκή εικόνα του Αγ. Νικολάου σε πωρόλιθο, ντυμένος τα αρχιερατικά άμφια της λατινικής παράδοσης και να ευλογεί, ενώ στα δεξιά του υπάρχει το βαρέλι με τα τρία παιδιά που έσωσε ο άγιος με παρέμβασή του και στα αριστερά του πλοίο του 19ου αιώνα που απολαμβάνει την προστασία του. Το ανάγλυφο κατασκευάστηκε για τον ναό, ο οποίος έμμεσα απεικονίζεται από τα παραπετάσματα που υπάρχουν στο πίσω μέρος της εικόνας.

Το καμπαναριό ίσως να είναι παλαιότερο του ναού. Βρίσκεται οικοδομημένο πάνω σε μικρό δωμάτιο που ξεχωρίζει από τον υπόλοιπο ναό. Την ύπαρξη του καμπαναριού τη διακρίνουμε σε απεικονίσεις του 19ου αιώνα, αλλά με διαφορετική επίστεψη σήμερα. Παλαιότερα η επίστεψη φαίνεται ως σφαιρική πάνω σε λεπτότερη βάση που είχε μορφή δακτυλίου. Πιθανόν στις αρχές του 20ού αιώνα η επίστεψη πήρε τη σημερινή μορφή στην οποία τοποθετήθηκε μπρούτζινος σταυρός που να εντυπωσιάζει με την αντανάκλαση της ηλιακής ακτινοβολίας. Στη θέση του στα 2005 τοποθετήθηκε μαρμάρινος σταυρός, αφού η φθορά του προηγούμενου τον κατέστησε επικίνδυνο. Το καμπαναριό είναι καθαρά τηνιακού ρυθμού, όπως αυτός διαμορφώθηκε από την παλαιά τηνιακή παράδοση και την επιρροή του μοντέλου που εισήγαγαν οι φραγκισκανοί μοναχοί (βλ. ναούς Αγίου Αντωνίου και Ταξιάρχη).

Ο ναός σήμερα είναι τετράκλιτος, μια μάλλον ανορθόδοξη αρχιτεκτονική πρωτοτυπία, που οφείλεται στην ενσωμάτωση στον ναό ενός παράπλευρου άχρηστου χώρου, προκειμένου να αυξηθεί η χωρητικότητα του ναού λόγω της αύξησης του αριθμού των πιστών. Μια επιπλέον προσθήκη ενός ακόμα κλίτους στην δεξιά πλευρά, προκειμένου να σωθεί η συμμετρία, κρίθηκε τελικά ασύμφορη από πολλές απόψεις και δεν πραγματοποιήθηκε, παρά τις υπάρχουσες εγκεκριμένες μελέτες. Πάντως το τέταρτο κλίτος προστέθηκε κατά τρόπο αρμονικό στο υπόλοιπο κτήριο και σ’ αυτό τοποθετήθηκε το μαρμάρινο Βαπτιστήριο, το οποίο πάντοτε βρισκόταν σε χώρο ανεξάρτητο του ναού. Προστέθηκε και μικρή αψίδα με υαλογραφία του Αγ. Νικολάου.

Ο ναός ήταν τρίκλιτος. Τα τρία κλίτη διαμορφώνονται από δυο σειρές κολώνες (3 κολώνες η κάθε σειρά) από μάρμαρο που προέρχεται από την Βαθή της Τήνου, όπως και όλα σχεδόν τα μάρμαρα του ναού. Το κεντρικό κλίτος, κατά πολύ ψηλότερο από τα πλαϊνά, φωτίζεται από μαρμάρινους φεγγίτες. Τα πλαϊνά κλίτη διαμορφώνονται από τέσσερα σταυροθόλια που σχηματίζει το καθένα από ένα μικρό παρεκκλήσιο στο δεξί κλίτος (Αγ. Αντωνίου Παδούης, Αγ. Ιωσήφ, Παναγίας του Καρμήλου/Αγ. Ρόκκου/Αγ. Ιγνατίου, Αγίων Ιδρυτών των μοναχικών ταγμάτων που είχαν ή έχουν μονές ή σχολεία στην Τήνο (Αγία Κλάρα, Αγ. Φραγκίσκος, Αγ. Δομίνικος, Αγ. Άγγελα, Αγ. Μαρκελίνος Champagnat). Τα αντίστοιχα παρεκκλήσια του αριστερού κλίτους μεταφέρθηκαν στο 4ο κλίτος: της περιτομής του Κυρίου (πίνακας του 17ου αιώνα, της σχολής της Bologna), της αποκαθήλωση του Κυρίου/Παναγίας Πονεμένης, Παναγίας Λούρδης και Αγίων γυναικών διδασκάλων της Εκκλησίας. Αυτό το τελευταίο ετοιμάζεται. Σήμερα υφίσταται μόνο η εικόνα της Αγ. Θηρεσίας Βρέφους Ιησού, αλλά θα προστεθούν σύντομα και οι εικόνες της Αγ. Κατερίνας της Σιένας, της Αγ. Τερέζας της Άβιλα και της Αγ. Τερέζας Stein. Ίσως να προστεθεί και η εικόνα της Αγ. Μητέρας Τερέζας της Καλκούτας.

 S. Nicola (Altare S. Giuseppe)           madonna del carmelo.jpg

Tο κεντρικό Βήμα του δεξιού κλίτους είναι αφιερωμένο στον Άγ. Αντώνιο της Παδούης, έναν από τους δημοφιλέστερους αγίους της Εκκλησίας στη Δύση, με πολλή συμπάθεια και μεταξύ των χριστιανών της Ανατολής. Το τέμπλο είναι ξύλινο, επίχρυσο κατασκευασμένο στην Τήνο τον 18ο αιώνα. Το αρτοφόριο, ξυλόγλυπτο κατασκευασμένο μάλλον στην Ιταλία, έχει το μορφή αρχαίου ναού και συντηρήθηκε από τον αείμνηστο καλλιτέχνη Γιάννη Φώσκολο. Η εικόνα του Αγίου είναι ιταλική, του 18ου αιώνα και αναφέρεται σε ένα θαύμα του Αγίου της Πάδοβας. Η επιγραφή λέει: ERETICO CONVERTITTO DA VN MVLO CHE TRALASCIATA LA BIADA PROPOSTA OBEDI A S.TO ANTONIO DI PADOVA CHE GLI COMANDAVA LA GANVFLESSIONE AL VENERABILE SAGRAMENTO E VENERO IL GRAN MISTERO CON TRALASIAR IL CIBO NELLE FAME DI TRE GIORNI. Gio(vanni) Batt(ist)a Fabri Pinxit. (= ΑΙΡΕΤΙΚΟΣ ΠΟΥ ΜΕΤΑΣΤΡΑΦΗΚΕ ΑΠΟ ΕΝΑ ΜΟΥΛΑΡΙ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΑΦΗΣΕ ΤΗΝ ΤΡΟΦΗ ΠΟΥ ΤΟΥ ΕΔΙΝΑΝ ΚΑΙ ΥΠΑΚΟΥΣΕ ΣΤΟΝ ΑΓ. ΑΝΤΩΝΙΟ ΤΗΣ ΠΑΔΟΒΑΣ ΠΟΥ ΤΟ ΔΙΕΤΑΞΕ ΝΑ ΓΟΝΑΤΙΣΕΙ ΕΜΠΡΟΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟΤΑΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΕ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΑΦΗΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΤΡΟΦΗ ΑΝ ΚΑΙ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΤΡΑΦΕΙ ΑΠΟ ΤΡΕΙΣ ΜΕΡΕΣ. Ο Ιωάννης Βαπτιστής Fabri ζωγράφισε).

 Vima Evangelistria

Το κεντρικό Βήμα του αριστερού κλίτους, όπου βρίσκεται το μαρμάρινο αρτοφόριο στο οποίο φυλάσσεται η Θεία Ευχαριστία, είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Το ξύλινο τέμπλο του Βήματος που πρέπει να ήταν σύγχρονο και όμοιο προς εκείνο του Αγ. Αντωνίου, λόγω φθοράς, μάλλον, που είχε υποστεί αντικαταστάθηκε από μαρμάρινο που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Ιωάννης Φιλιππότης (1964). Η εικόνα του Ευαγγελισμού φέρει την επιγραφή Giuseppe Μanzoni da Camerino dipinse in Ancona 1781(;) (=Ο Ιωσήφ Μanzoni από το Camerino ζωγράφισε στην Ancona το 1781 ή 1787). Το κάτω μέρος εικονίζεται ο αρχάγγελος Γαβριήλ με τον κρίνο στο αριστερό χέρι που χαιρετίζει την γονατιστή Παρθένο Μαρία η οποία με την κεφαλή να κλίνει προς το έδαφος δείχνει την υπακοή της δούλης του Κυρίου, ενώ υπερίπταται η περιστερά του Αγ. Πνεύματος. Στο επάνω μέρος του πίνακα εικονίζεται η Ιερά Καρδία του Ιησού σε ωοειδές πλαίσιο, το οποίο σηκώνουν τέσσερις άγγελοι και μέσα σε σύννεφο δόξας. Το μαρμάρινο αρτοφόριο κατασκεύασε το 2009 ο καρδιανιώτης μαρμαρογλύπτης Αργύρης Μαραβέλιας (βλ. φωτογραφία στην αρχή της σελίδας).

       S.Nicola (Ambone - Sede del Vangelo) Σημερινή (2009)

Πρωτύτερα ο μαρμαρογλύπτης Ιωάννης Φιλιππότης με τα συνεργεία του είχαν κατασκευάσει τον μαρμάρινο άμβωνα (1945), το Βαπτιστήριο (1948) και στα 1975 τη μαρμάρινη κεντρική Αγ. Τράπεζα, για την οποία βλ. παρακάτω. Ο άμβωνας αρχικά βρισκόταν συνδεδεμένος με την πρώτη κολώνα του δεξιού κλίτους γύρω από την οποία αναρριχούταν μαρμάρινη σκάλα. Σήμερα υπάρχει και χρησιμοποιείται από όλη την κατασκευή ο άμβωνας και η βάση του. Στον άμβωνα απεικονίστηκαν από τον χρωστήρα του τηνιακού αγιογράφου Γεωργίου Παρασκευά (1946) πατέρες της ανατολικής και της δυτικής Εκκλησίας, ενώ η παλαιά επίστεψη του άμβωνα (ουρανία) χρησιμοποιείται σήμερα ως θρόνος του ιερού Ευαγγελίου.

Ag. Nikolaos - Epitafios     Ο Επιτάφιος του ναού και λεπτομέρεια      DSCN2985

Τον ξυλόγλυπτο επιτάφιο, ένα από τους ωραιότερους της Τήνου, τον φιλοτέχνησε ο Τηνιακός καλλιτέχνης Νικόλαος Π. Σαμούχος από τον Πύργο της Τήνου στα 1955 και φέρει τη σχετική επιγραφή. Εικονίζονται, πέρα από την πληθώρα και την ποικιλία των λουλουδιών που στολίζουν από κάθε πλευρά, τέσσερις άγγελοι που σηκώνουν το επάνω μέρος του επιταφίου σε πένθιμη στάση, ενώ κρατούν τα μουσικά όργανά τους (τρομπέτες) στραμμένα προς τη γη και υπό μάλης.  Στον Επιτάφιο τοποθετείται τη Μεγάλη Παρασκευή ξυλόγλυπτη απεικόνιση του Ιησού νεκρού και πραγματοποιείται η λιτάνευση του Επιταφίου στις κεντρικές οδούς της Χώρας, πριν την ομαδική λιτάνευση των Επιταφίων των ορθόδοξων ενοριών.

Image00010

Επίστεψη του Βήματος του Καλού Θανάτου. Η Παναγία η Πονεμένη με τα 7 ξίφη.

Πρέπει να σημειώσουμε για την ιστορία, πως το έθιμο του επιταφίου ήταν μέχρι πρόσφατα άγνωστο στις καθολικές ενορίες της Τήνου. Παρόμοια λαϊκά θρησκευτικά έθιμα, όμως, τηρούνται παλαιότερα, αλλά και στην εποχή μας, σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης και της Ιβηρικής χερσονήσου. Είναι, π.χ. γνωστές οι λιτανείες της Μεγ. Παρασκευής στο Τολέδο και σε άλλες ισπανικές πόλεις που διαμορφώθηκαν κατά το μεσαίωνα. Οι καθολικοί της Τήνου πραγματοποιούσαν λιτανεία του Εσταυρωμένου Ιησού και της Πονεμένης Παναγιάς («του Πάθους»), ενώ προηγούνταν λαϊκές εικόνες των 19 «μυστηρίων» του πάθους, δηλ. των «εργαλείων» εκείνων που χρησιμοποιήθηκαν κατά στη σταύρωση του Χριστού (καρφιά, τάφος, σκάλα αποκαθήλωσης, κλπ). Κατά τη διάρκεια της λιτανείας έψαλλαν οι πιστοί τον γνωστό μεσαιωνικό ύμνο STABAT MATER σε ελληνικές λαϊκές μεταφράσεις, αλλά και άλλους λαϊκούς ύμνους που αναφέρονταν στα «Πάθη τα σεπτά» του Κυρίου. Όλο αυτό το θρησκευτικό και λαϊκό υλικό πρόκειται να δημοσιευτεί στο προσεχές μέλλον. Ήδη έχει δημοσιευτεί μελέτη και απεικόνιση όλων των «Πονεμένων» των καθολικών ενοριών (βλ. π. Μάρκος Φώσκολος, Παναγία η Πονεμένη.  Έκθεση Εικόνων της Παναγίας της Πονεμένης (Mater Dolorosa) των Καθολικών Ενοριών της Τήνου, Εξώμβουργο, Ιούλιος 2003). 

Η εικόνα της Παναγίας της Πονεμένης, με την κλασική απεικόνιση των επτά σπαθιών στο στήθος, βρίσκεται και στην επίστεψη του Βήματος του Καλού Θανάτου (δεξής τοίχος, πρώτο Βήμα). Τα επτά σπαθιά αναφέρονται στους επτά πόνους που έζησε η Παναγία και που καταγράφονται στο Ευαγγέλιο. Οι «επτά πόνοι» (ο αριθμός 7 είναι συμβολικός και σημαίνει τον ολοκληρωμένο αριθμό) είναι 1) η προφητεία του Συμεών «ρομφαία θα διαπεράσει την ψυχή σου» (Λκ 2,35), 2) η φυγή στην Αίγυπτο και ο διωγμός του Ηρώδη (Λκ 2,13-21), 3) η απώλεια του δωδεκαετούς Ιησού στο ναό (Λκ 2,45-51), 4) η συνάντηση με τον Ιησού στο δρόμο προς τον Γολγοθά (Λκ 23,27-31), 5) ο πόνος στα πόδια του σταυρού (Ιω 19,25-27), 6) ο πόνος όταν δέχτηκε το σώμα του νεκρού Ιησού μετά τον θάνατό του και 7) ο πόνος κατά την ταφή του Ιησού (Λκ 24,55-61). Το θέμα του πόνου και του θανάτου γιγαντώθηκε στην καθολική θεολογική σκέψη (17ο – 19ο αι.), υλοποιήθηκε με συγκεκριμένες εορτές εντός του λειτουργικού έτους και ρίζωσε και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την πνευματικότητα των πιστών. Αποτέλεσμα αυτής της πνευματικότητας στην Τήνο είναι τα Βήματα και οι εικόνες που αναφέρονται στον «Καλό Θάνατο». Η εικονογραφία του θέματος του «Καλού θανάτου» εμφανίζει την επιθανάτια αγωνία του Αγ. Ιωσήφ, ενώ τον περιβάλλουν με στοργή ο Ιησούς και η Παναγία. Στην εικόνα του Βήματος έχει προστεθεί και ένας άγγελος που φωτίζει τον χώρο του θανάτου με δάδα, σύμβολο του φωτός της Βασιλείας του Θεού (πασχαλινή λαμπάδα). Η εικόνες αυτές, οφείλονται σε τηνιακούς αγιογράφους του 18ου αιώνα.

 

[Περισσότερες λεπτομέρειες για την αρχιτεκτονική και λειτουργικότητα του ναού, βλ. στον επετειακό τόμο του 2016].